Νέα Ιωνία: μνήμες προσφυγιάς-μνήμες βιομηχανίας
Η Νέα Ιωνία υπήρξε τόπος υποδοχής και εγκατάστασης προσφύγων που αποτέλεσαν σε μεγάλο ποσοστό το εργατικό δυναμικό των εργοστασίων που ήδη υπήρχαν αλλά και δημιουργήθηκαν στη συνέχεια στην περιοχή, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ονομαστεί το "Manchester" της Ελλάδας. Έτσι θα λέγαμε ότι διαθέτει μια ιστορία ταυτόχρονα και παράλληλα προσφυγική και εργατική. Οι πρόσφυγες φέρανε μαζί τους τις ιστορίες τους και είχαν πάντα την ανάγκη να τις αφηγούνται. Αυτή η αφήγηση του προσφυγικού, του εργατικού, του λαϊκού και του αγωνιστικού δεν έχει καταγραφεί παρά μερικώς και κατευθυνόμενα από την επίσημη ιστορία και είναι ο ρόλος της Προφορικής Ιστορίας, αυτής της ιστορίας "από τα κάτω", να την αναδείξει. Θέλουμε να τις συλλέξουμε και μέσα από αυτές να ψηλαφίσουμε την ιστορική συνείδηση των κατοίκων της Νέας Ιωνίας.
Παράλληλα, οι πρόσφυγες αποτέλεσαν το αναγκαίο φτηνό εργατικό δυναμικό που χρειαζόταν εκείνη την εποχή το ελληνικό κράτος υπό το αίτημα της εκβιομηχάνισης, ενώ υπήρχε και η ανάγκη να είναι ελέγξιμος όλος αυτός ο πληθυσμός. Έτσι δημιουργήθηκε το εργατικό προφίλ της Νέας Ιωνίας και επειδή υπήρχε η τεχνογνωσία της κλωστοϋφαντουργίας και της ταπητουργίας, διαμορφώθηκε ο συγκεκριμένος βιομηχανικός χαρακτήρας της πόλης. Η εργατική ιστορία της πόλης σηματοδοτήθηκε από πολύ μεγάλες απεργίες, την ίδρυση του σωματείου των Κλωστοϋφαντουργών, το εργατικό ΕΑΜ, το μπλόκο της Καλογρέζας, την αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας, την αποβιομηχάνιση, τις απολύσεις και την ανεργία και τη μεταλλαγή της Νέας Ιωνίας σε εμπορικό κέντρο.
Στο πέρασμα των χρόνων η Νέα Ιωνία έγινε σταδιακά και για μια ακόμη φορά χώρος υποδοχής και εγκατάστασης των σύγχρονων μεταναστών-προσφύγων από άλλες χώρες. Η πακιστανική και η αλβανική κοινότητα είναι από τις πιο μεγάλες στην Αθήνα και τα προσφυγικά σπίτια που είχαν ερημώσει με την αποβιομηχάνιση, ξαναπήραν ζωή. Η συμβίωση με τον ντόπιο πληθυσμό είναι αρμονική(;). Στόχος της ομάδας μας είναι να καταγράψει και το δικό τους αφήγημα.
Η ΟΠΙΝΙ ξεκίνησε από πρωτοβουλία μελών της Ομάδας των Καθηγητών της Εργατικής Λέσχης Νέας Ιωνίας-Υδραγωγείο και πλαισιώθηκε κυρίως από κατοίκους της πόλης αλλά και άλλους που μεγάλωσαν με τις ιστορίες της γειτονιάς και ένοιωθαν ότι έπρεπε να καταγραφούν και να μεταδοθούν στις επόμενες γενιές.
Οι προκαταρκτικές συναντήσεις της ομάδας έγιναν το καλοκαίρι του 2014. Στην πρώτη μας συνάντηση, στον φιλόξενο χώρο της Εργατικής Λέσχης Νέας Ιωνίας-Υδραγωγείο, έγινε η γνωριμία με την Τασούλα Βερβενιώτη, την ψυχή των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας της Αθήνας. Στόχος των συναντήσεων ήταν η καλύτερη διοργάνωση των σεμιναρίων που θα αποτελούσαν τη βάση για τη σωστή λειτουργία της ομάδας. Ακολουθώντας την πρόταση της Τασούλας, αποφασίσαμε να "σπάσουμε" το σεμινάριο σε δύο μέρη, όπου το δεύτερο θα ακολουθούσε τις πιλοτικές συνεντεύξεις της ομάδας, με στόχο την παρουσίαση τους και την ανατροφοδότηση. Προτού πραγματοποιηθεί το σεμινάριο είχαμε ήδη αγοράσει το μαγνητόφωνό της ομάδας μας. Έτσι το πρώτο μέρος του σεμιναρίου έλαβε χώρα την 1η και 2η Νοεμβρίου του 2014 με δέκα ώρες συνολικά από την Τασούλα Βερβενιώτη και τον σκηνοθέτη και μέλος της ΟΠΙΑ, Αλέξανδρο Παπαχριστόπουλο και συμμετοχή 25 ατόμων, όχι αποκλειστικά Νεο-Ιωνιωτών, που ανταποκρίθηκαν στην Πρόσκληση της Εργατικής Λέσχης.
Στο τέλος της δεύτερης μέρας διαμορφώθηκαν τρεις υπο-ομάδες: Η 1η υπο-ομάδα με οχτώ μέλη και με θεματική "Εργατική τάξη-Βιομηχανοποίηση-Αποβιομηχανοποίηση", η 2η υπο-ομάδα, με επτά μέλη, "Πρόσφυγες-Μετανάστες-Πολιτισμός" και η 3η, με τρία μόνο μέλη, "Παιδική Ηλικία στην Κατοχή", η οποία, αφού έστρεψε το ενδιαφέρον της στους λιγνιτωρύχους της Καλογρέζας, ενσωματώθηκε στις άλλες δύο.
Τέλος Νοεμβρίου - αρχές Δεκεμβρίου η ΟΠΙΝΙ προσκάλεσε την Ελένη Μαΐστρου, αρχιτέκτονα και καθηγήτρια του ΕΜΠ, και την Όλγα Βογιατζόγλου, αρχαιολόγο της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, για δύο διαλέξεις με θέμα την πολεοδομική και αρχιτεκτονική ιστορία της Νέας Ιωνίας και ειδικότερα τη βιομηχανική και προσφυγική υφή του πολεοδομικού της ιστού.
Στο διάστημα που μεσολάβησε οι υπο-ομάδες συναντήθηκαν κατ' ιδίαν, ώστε να συντάξουν τον οδηγό συνέντευξής τους, με σκοπό να ενσωματωθεί στον κύριο οδηγό συνέντευξης της ΟΠΙΝΙ και στη συνέχεια τον κοινοποίησαν στη διαδικτυακή ομάδα που είχε ήδη δημιουργηθεί στα google-groups για την καλύτερη επικοινωνία της ομάδας. Αποφασίσαμε μάλιστα μετά από πρόταση της Τασούλας να παρουσιαστούμε ως καινούργια ομάδα στη γιορτή της Προφορικής Ιστορίας.
Το δεύτερο μέρος του σεμιναρίου έλαβε χώρα στις 5 Απριλίου 2015 και ήταν τετράωρο. Υπήρξαν αποχωρήσεις αλλά και νέες εντάξεις. Μέχρι το σημείο εκείνο είχαν γίνει 4 συνεντεύξεις. Η 5η πραγματοποιήθηκε λίγο πριν από το σεμινάριο, μετά από τη σύσταση που λάβαμε για τρεις υποψήφιους Νεο-Ιωνιώτες αφηγητές, αντιστασιακούς και μέλη της ΕΔΑ.
Λίγο μετά την ολοκλήρωση του σεμιναρίου πραγματοποιήθηκε και η πρώτη μας επίσημη συνάντηση ως ΟΠΙΝΙ (15/4/15), όπου αποφασίστηκε η ψηφιακή αποθήκευση των αρχείων μας, έγινε η κατανομή ρόλων, καταλήξαμε στο λογότυπο της ομάδας, προτάθηκαν υποψήφιοι αφηγητές που θα προσεγγίζαμε και άρχισε η προετοιμασία για την παρουσίασή μας στη γιορτή των ΟΠΙ.
Αυτή τη στιγμή η ομάδα διαθέτει συνολικά 6 συνεντεύξεις: 5 με ηχητικό και οπτικοακουστικό αρχείο και 1 μόνο με ηχητικό αρχείο. Η τελευταία είχε ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια των προκαταρκτικών συναντήσεων της ομάδας, με αφηγητή πρόσφυγα, ηλικίας 97 ετών. Οι τρεις από τους έξι αφηγητές είναι στενοί συγγενείς μελών της ΟΠΙΝΙ. Σε τρεις συνεντεύξεις υπήρξε συνεργασία των μελών της ομάδας. Στην τελευταία μας συνέντευξη, μάλιστα, είχαμε την εξής ιδιομορφία: Ο 98χρονος αφηγητής που είναι πρόσφυγας που ήρθε σε ηλικία 6 ετών από τη Σμύρνη για να εγκατασταθεί τελικά στη Νέα Ιωνία και υπήρξε ιδιοκτήτης της ΒΙΕΦΗΛ (Βιομηχανία Εφαρμογών Ηλεκτρισμού) στον Περισσό, ενδιέφερε και τις δύο υπο-ομάδες. Έτσι οι συνεντευκτές ήταν δύο -ένας από κάθε υπο-ομάδα- ενώ την κάμερα χειριζόταν τρίτο μέλος της ομάδας. Για τις ανάγκες της συνέντευξης έπρεπε να αναδιαμορφωθεί ο αρχικός οδηγός συνέντευξης που είχε συνταχθεί με άξονα την εργατική τάξη. Και για να συμπληρώσουμε την ταυτότητα των αφηγητών μας, έχουμε συνεντεύξεις από συνταξιούχο προσφυγικής καταγωγής (δεύτερης γενιάς) που είχε βιδοποιία στη Νέα Ιωνία, από ηλικιωμένη γυναίκα, κάτοικο της περιοχής από τη γέννηση της (1927), η οποία έζησε την ίδρυση του εργατικού οικισμού της Βαμβακουργίας στα Πευκάκια έως την κατάργησή του, από εργάτρια σε δεκάδες εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας στη Νέα Ιωνία από το 75 έως τις αρχές της δεκαετίας του 80 με έντονη συνδικαλιστική δράση και από αντιστασιακό, μουσικό στο επάγγελμα, με αδερφό που εκτελέστηκε στο μπλόκο της Καλογρέζας.
Γενικά, θα λέγαμε ότι τη συγκρότησή της η ΟΠΙΝΙ την οφείλει στην αίσθηση ενός ελλείμματος στην πόλη μας και στη μέριμνα για όλες αυτές τις ιστορίες που χάνονται μαζί με τους ανθρώπους που τις έζησαν. Υπάρχει ανταπόκριση από τον κόσμο, ήδη μας αναζήτησαν για να μας "δώσουν" αφηγητές που είχαν κάτι να πουν, και το ότι μας βρήκαν το οφείλουμε στην Τασούλα και στη συνέντευξη που έδωσε σε ραδιοφωνικό σταθμό. Αυτή τη στιγμή γίνονται ήδη επαφές για τις επόμενες συνεντεύξεις μας μέσα από το προσωπικό δίκτυο του καθενός από εμάς, αλλά και μέσω της παρουσίας και συμμετοχής μας σε εκδηλώσεις της πόλης. Οι συνεντεύξεις που έχουμε πάρει έχουν αποτελέσει ένα γεγονός για την οικογένεια ή τη γειτονιά των αφηγητών, όπως συνέβη με τον αντιστασιακό ... Ενώ σε αυτή τη γιορτή, στο κοινό μας έχουμε τους ίδιους ή μέλη της οικογένειάς τους. Επιδιώκουμε, μάλιστα, να δίνουμε αντίγραφο της συνέντευξης (ηχητικό αρχείο ή/και βίντεο) στην οικογένεια.
Στη σημερινή εποχή, όπου οι πηγές της γνώσης, τα αρχεία, οι βιβλιοθήκες μπαίνουν υπό την αιγίδα ιδρυμάτων, δημιουργείται ο προβληματισμός σε ομάδες όπως η δική μας: Ποιοι θα είναι εκείνοι στους οποίους θα εμπιστευτούμε τα αρχεία μας; Πώς θα εξασφαλίσουμε την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά, σεβόμενοι ταυτόχρονα τα προσωπικά δεδομένα που μας έχουν εμπιστευτεί οι αφηγητές μας; Για την ώρα έχουμε αποφασίσει να κρατήσουμε εμείς στην Εργατική Λέσχη Νέας Ιωνίας-Υδραγωγείο τα αρχεία στον εξωτερικό σκληρό δίσκο και έχουμε αφήσει ανοιχτό το θέμα της δημοσίευσής τους, εφόσον το επιτρέπουν τα παραχωρητήρια που διαθέτουμε, σε μελλλοντική ιστοσελίδα της ΟΠΙΝΙ. Αυτή τη στιγμή, όσοι μας αναζητούν, μπορούν να μας βρουν μέσα από την ιστοσελίδα της ΕΛΝΙ-Υδραγωγείο.
Στους άμεσους στόχους μας εντάσσεται η παρουσίαση της ΟΠΙΝΙ στην πόλη της Νέας Ιωνίας, στο πλαίσιο της τριήμερης γιορτής που ετοιμάζει η ΕΛΝΙ -Υδραγωγείο στο Συνεδριακό Κέντρο Νέας Ιωνίας, 26-28 Ιουνίου. Και έπεται συνέχεια...