Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης

Ξεκινώντας με μία σύντομη ιστορική αναδρομή, η ιδέα για τη δημιουργία της ΟΠΙΚ γεννήθηκε την άνοιξη του 2011, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Κίνησης Κατοίκων 6ου Διαμερίσματος του Δήμου Αθηναίων, ενός διαμερίσματος με σύνθετα χωρικά και κοινωνικά προβλήματα, όπως η πυκνή δόμηση και η έλλειψη ελεύθερων πράσινων χώρων, ο γερασμένος πληθυσμός, η δυσκολίες συνύπαρξης «ντόπιων» και μεταναστών, η αυξανόμενη απήχηση της ακροδεξιάς ρητορικής, πολλά κρούσματα ρατσιστικής βίας κ.ά. Μία ολιγομελής ομάδα, λοιπόν, απηύθυνε ανοιχτό κάλεσμα για τη συμμετοχή σε ένα επιμορφωτικό σεμινάριο γύρω από τη σημασία της προφορικής ιστορίας και τη μεθοδολογία της συνέντευξης. Στο σεμινάριο συμμετείχαν περίπου 40 άτομα, τα περισσότερα το παρακολούθησαν ως το τέλος και, τελικά, συγκρότησαν την πρώτη Ομάδα Προφορικής Ιστορίας στην Αθήνα.

Με το τέλος του σεμιναρίου, η ΟΠΙΚ οργανώθηκε σε πέντε θεματικές ομάδες, γύρω από την καθημερινή ζωή στην Κυψέλη, την εκπαίδευση, την εργασία, τη δεκαετία του 1940 και τη μετανάστευση. Τα μέλη των ομάδων ανέλαβαν την υποχρέωση να πραγματοποιήσουν τρεις συνεντεύξεις, με στόχο να τις συγκεντρώσουν σε ένα οργανωμένο αρχείο διεθνών προδιαγραφών και «να τις διαθέσουν στο ευρύτερο κοινό, για ερευνητικούς, πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς, μη κερδοσκοπικούς, σκοπούς», όπως ρητά ορίζει το παραχωρητήριο που υπογράφουν οι πληροφορητές και οι συνεντευκτές. Μετά από ένα χρόνο λειτουργίας, σημαντικές στιγμές για την ΟΠΙΚ αποτέλεσαν η πρώτη δημόσια παρουσίαση της δουλειάς της, σε μία ημερίδα που η ίδια διοργάνωσε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, τον Απρίλιο του 2012, καθώς επίσης η συμμετοχή της στο 1ο Συνέδριο της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τον Μάιο του 2012.

Η δημόσια παρουσίαση της δουλειάς της ΟΠΙΚ ήταν ένας στόχος εξωστρεφής που στέφθηκε με επιτυχία, καθώς κινητοποίησε εκ νέου τα μέλη της, ανανέωσε συνολικά τη δυναμική της και αύξησε την απήχηση του ενδιαφέροντος για την προφορική ιστορία. Πράγματι, η ΟΠΙΚ δημιούργησε την ιστοσελίδα της και τα μέλη των θεματικών ομάδων επικοινώνησαν τη δουλειά τους μέσα από το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, ορισμένα ηλεκτρονικά έντυπα, εφημερίδες και επιστημονικά περιοδικά. Επίσης, η ΟΠΙΚ συγκέντρωσε μία μακρά λίστα ανθρώπων που δήλωσαν το ενδιαφέρον τους να συμμετέχουν στην ομάδα ή την επιθυμία τους να παραχωρήσουν οι ίδιοι μία συνέντευξη. Και τέλος, λίγους μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 2012, η ΟΠΙΚ διοργάνωσε ένα δεύτερο επιμορφωτικό σεμινάριο, το οποίο παρακολούθησαν περισσότερα από 40 άτομα. Με το τέλος του δεύτερου σεμιναρίου, τα μέλη της ΟΠΙΚ ανανεώθηκαν και οι θεματικές ομάδες αναδιοργανώθηκαν: συνέχισαν να λειτουργούν οι ομάδες για την καθημερινή ζωή, την εκπαίδευση, τη δεκαετία του 1940 και τη μετανάστευση, ενώ δημιουργήθηκαν επιπλέον ομάδες, για την κρίση, το χώρο και τα κτήρια της Κυψέλης, τα προσφυγικά του Πολυγώνου και την ετερότητα.

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι όλα όσα πέτυχε μέχρι σήμερα η ΟΠΙΚ δεν πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο κάποιου επίσημου χρηματοδοτικού προγράμματος ούτε στη βάση της συνεργασίας με κάποιον επίσημο φορέα αλλά βασίστηκαν στη διάθεση ενός σημαντικού κομματιού του ελεύθερου χρόνου των μελών της, σε ίδια οικονομικά μέσα και κυρίως στην αγάπη και την εμπιστοσύνη τους προς τη συλλογική αυτή προσπάθεια. Υπό αυτήν την έννοια, προτιμούμε να περιγράφουμε την ΟΠΙΚ ως ένα ανοιχτό συλλογικό εγχείρημα, παρά ως μία ομάδα εθελοντών ή μία ομάδα μελών που λειτουργεί βάσει καταστατικού. Ως ανοιχτό συλλογικό εγχείρημα, λοιπόν, η ΟΠΙΚ χαρακτηρίζεται από μία δυναμικότητα η οποία της προσφέρει μεγάλες δυνατότητες αλλά και θέτει σημαντικές δυσκολίες. Λόγω της δυναμικότητας ενός τέτοιου εγχειρήματος, σε όλη αυτήν την περίοδο λειτουργίας της, η σύνθεση της ΟΠΙΚ έχει αλλάξει πολλές φορές. Τα μέλη της έχουν συχνά ανανεωθεί, πολλά σταμάτησαν να συμμετέχουν και κάποια νέα προστέθηκαν, ορισμένες θεματικές ομάδες έχασαν τα περισσότερα μέλη τους και έπαψαν να λειτουργούν ή συγχωνεύθηκαν με άλλες ενώ προέκυψαν και ορισμένες νέες ομάδες, όπως εξηγήσαμε προηγουμένως.

Σήμερα στην ΟΠΙΚ, συμμετέχουμε 12 άτομα και διαθέτουμε συνολικά 65 συνεντεύξεις. Μόνο οι 4 στους 12 είμαστε κάτοικοι Κυψέλης, γεγονός που δείχνει ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για την περιοχή αλλά παράλληλα μία σημαντική έλλειψη επαφής με τους κατοίκους της γειτονιάς. Η συμμετοχή των γυναικών στην ΟΠΙΚ είναι διπλάσια από αυτήν των αντρών, με 8 γυναίκες στα 12 μέλη, οι ηλικίες μας καλύπτουν όλες τις δεκαετίες, από αυτήν των 20 μέχρι αυτήν των 60, τα επαγγέλματα που ασκούμε ποικίλουν αλλά μεταξύ μας υπάρχουν μόνο απόφοιτοι ανώτατων σχολών. Πέρα από την κοινωνική σύνθεση της ΟΠΙΚ, λόγω του δυναμικού χαρακτήρα της, είναι δύσκολο να περιγράψουμε με ακρίβεια την ταυτότητά της και να συγκροτήσουμε μία «αντικειμενική» και ενιαία ματιά για την ιστορία της. Διαθέτουμε βέβαια μνήμη για την τετράχρονη ιστορία της ΟΠΙΚ, αλλά η πρόσληψή της είναι διαφορετική για τον καθένα και καθεμία από εμάς.

Αυτό που μπορούμε να περιγράψουμε με μεγαλύτερη ασφάλεια, προκειμένου να δώσουμε τη φυσιογνωμία της ΟΠΙΚ, είναι οι λόγοι για τους οποίους συμμετέχουμε σ’ αυτήν και οι τρόποι με τους οποίους λειτουργούμε ως ομάδα.

Ξεκινώντας από τους λόγους συμμετοχής μας στην ΟΠΙΚ, ένα από τα βασικότερα κίνητρα είναι η ανάγκη εμπλοκής σε μία συλλογική προσπάθεια και απεμπλοκής από τη μοναξιά και την αδυναμία της ατομικότητας. Ειδικά στη συγκυρία της κρίσης, συμμετέχοντας στην ΟΠΙΚ αναμένουμε ότι μέσα από τη συλλογικότητα θα σχηματιστούν νέες ταυτότητες (ατομικές και συλλογικές), καθώς επίσης ένα νέο αφήγημα για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας.

 Στη συλλογική μας αναζήτηση για μία νέα ταυτότητα και ένα νέο αφήγημα, όσοι συμμετέχουμε στην ΟΠΙΚ θεωρούμε πως η προφορική ιστορία αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο και ριζοσπαστικό εργαλείο αναζήτησης, αφού δίνει το λόγο στους ανώνυμους μεν, πλην όμως απολύτως παρόντες πρωταγωνιστές της ιστορίας. Έτσι, μέσα από την προφορική ιστορία, θεωρούμε ότι μπορούμε να προσεγγίσουμε την «πραγματική» ιστορία της πόλης και των κατοίκων της, δηλαδή μία ιστορία προσγειωμένη στον πραγματικό, οικείο σ’ εμάς χώρο και στις πραγματικές διαστάσεις της καθημερινής μας ζωής.

Για τους νεότερους από εμάς, που συνεχίζουμε ακόμα τις σπουδές μας, η προφορική ιστορία αποτελεί εργαλείο χρήσιμο και ριζοσπαστικό ακόμα και στις επιστημονικές μας αναζητήσεις, τις οποίες δεν περιορίζουμε σε επίσημα μόνο αρχεία και ντοκουμέντα. Τέλος, η συμμετοχή όλων μας στην ΟΠΙΚ έχει και κίνητρα βαθύτερα πολιτικά. Νοείται ως μία προσπάθεια για την υπέρβαση των στρεβλών αναπαραστάσεων της γειτονιάς της Κυψέλης, καθώς επίσης για την υπέρβαση του ρατσιστικού μίσους και της μισαλλοδοξίας που συστηματικά καλλιεργείται τα τελευταία χρόνια, ειδικά στη συγκεκριμένη περιοχή.

Πέρα από τους λόγους για τους οποίους συμμετέχουμε στην ΟΠΙΚ, ιδιαίτερη σημασία έχει και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε. Είμαστε μία συλλογικότητα ανοιχτή, χωρίς δηλαδή να αποκλείουμε την εμπλοκή όσων άλλων το επιθυμούν, και συμμετέχουμε με δικές μας δυνάμεις, χωρίς να εξαρτόμαστε από εξωτερική χρηματοδότηση και χωρίς να τελούμε υπό την αιγίδα κάποιου επίσημου δημόσιου ή ιδιωτικού φορέα.

Επίσης, λειτουργούμε χωρίς αρχηγική ιεραρχία αλλά μέσα από την ανάληψη ισότιμων ρόλων και ευθυνών για λόγους συντονισμού και οργάνωσης. Για τις συναντήσεις και τη λειτουργία των θεματικών ομάδων χρειαζόμαστε ένα συντονιστή, ενώ για τις συναντήσεις και τη λειτουργία της ΟΠΙΚ χρειαζόμαστε τουλάχιστον την παρουσία όλων των συντονιστών των επιμέρους ομάδων.

Παράλληλα, για τη μεταξύ μας επικοινωνία έχουμε οργανώσει λίστες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και ηλεκτρονικά groups, ενώ για τη μελέτη και επεξεργασία των συνεντεύξεων μοιραζόμαστε το υλικό μας μέσα από ένα κλειστό ηλεκτρονικό αποθετήριο.

 Με το ευρύτερο κοινό, επικοινωνούμε το υλικό μας μέσα από την επίσημη ιστοσελίδα της ΟΠΙΚ, μέσα από τη διοργάνωση ημερίδων, τη συμμετοχή μας σε επιστημονικά συνέδρια, τη δημοσίευση άρθρων στον Τύπο και σε περιοδικά, ενώ σταδιακά συγκεντρώνουμε το υλικό μας τηρώντας συγκεκριμένες προδιαγραφές προκειμένου να συγκροτήσουμε ένα οργανωμένο αρχείο, προσεχώς προσβάσιμο από όλους.

Για τη συγκρότηση του αρχείου έχουμε βασιστεί μέχρι σήμερα σε δική μας υποδομή ενώ αναζητούμε ακόμα τον κατάλληλο επίσημο φορέα που θα δείξει ενδιαφέρον για την απόθεση, τη συντήρηση και την ανοιχτή διάθεσή του στο ευρύτερο κοινό.

Για την προετοιμασία όλων των παραπάνω και τη γενικότερη λειτουργία της ΟΠΙΚ, ιδιαίτερη σημασία έχει ο χώρος στον οποίο βρισκόμαστε. Ελλείψει κάποιου διαθέσιμου δημόσιου χώρου στην Κυψέλη, για τις συναντήσεις των επιμέρους θεματικών ομάδων και της ΟΠΙΚ διαθέτουμε τα σπίτια μας, ένα οικείο περιβάλλον χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς, γύρω από καφέ, ποτό και φαγητά, συνήθεια που έχει εξελίξει τη σχέση συνεργασίας σε πιο βαθιές προσωπικές σχέσεις, σχέσεις εμπιστοσύνης, αλληλοβοήθειας και φιλίας.

Παρά τους τρόπους που έχουμε βρει να λειτουργούμε, να δουλεύουμε και να επικοινωνούμε μεταξύ μας, η λειτουργία της συλλογικότητας έχει όλα αυτά τα χρόνια σημαντικές αδυναμίες. Η ανάληψη ευθυνών από μέρους μας και η δέσμευση απέναντι σε αυτές έχει αποδειχθεί δύσκολο καθήκον, στο οποίο δεν ανταποκρινόμαστε πάντα με συνέπεια. Για να δώσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, η ευθύνη του συντονισμού των επιμέρους ομάδων και της ΟΠΙΚ ή η ευθύνη διαχείρισης και εμπλουτισμού της ιστοσελίδας μας, βαραίνει συχνά τους ίδιους ανθρώπους αντί να είναι ρόλοι τακτικά κυλιόμενοι.

Επίσης, ελάχιστα έχουμε ανταποκριθεί στην απαιτητική ευθύνη όχι απλώς της συλλογής συνεντεύξεων αλλά και της περαιτέρω προετοιμασίας, μελέτης και επεξεργασίας του υλικού, ενώ μία μακρά λίστα πρόθυμων πληροφορητών παραμένει ακόμα σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητη. Η συγκρότηση του αρχείου των συνεντεύξεων προχωράει σταθερά αλλά αργά, αφού δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να συγκεντρώσουμε όλο το υλικό βάσει των αυστηρών προδιαγραφών που απαιτούνται και, ως εκ τούτου, δεν έχουμε διαθέσει ακόμη το σύνολο των συνεντεύξεων στο ευρύ κοινό.

Πέρα από την ασυνέπεια απέναντι στις ευθύνες που έχουμε αναλάβει και τους στόχους που έχουμε θέσει, έχουμε κατά καιρούς διανύσει μακρά διαστήματα αδράνειας, τα οποία ορισμένες φορές άγγιξαν ακόμα και τα όρια διάλυσης της ΟΠΙΚ.

Και τέλος, παρά την απουσία ιεραρχικής δομής της συλλογικότητας, συχνά έχουμε «σκοντάψει» σε αρχηγικές συμπεριφορές και ανταγωνισμούς, με αποτέλεσμα να διαρραγούν μεταξύ μας σχέσεις συνεργασίας και εμπιστοσύνης. Πιθανώς μάλιστα, εξαιτίας όλων αυτών των προβλημάτων και των αδυναμιών μας, άνθρωποι που συμμετείχαν παλαιότερα στη συλλογική αυτή προσπάθεια τελικά αποστασιοποιήθηκαν ή αποχώρησαν ενώ παράλληλα η συλλογικότητα δυσκολεύεται να διευρυνθεί.

Απέναντι σε όλες τις παραπάνω αδυναμίες μας και ειδικά στα διαστήματα αδράνειας, αυτό που κράτησε ζωντανή την ΟΠΙΚ μέχρι σήμερα ήταν οι στόχοι που κατά καιρούς θέσαμε. Η διοργάνωση μίας ημερίδας, η συμμετοχή σε ένα συνέδριο ή η συγγραφή και δημοσίευση άρθρων υπήρξαν σημαντικές αφορμές για να ανανεώσουμε το ενδιαφέρον μας, να αναλάβουμε σοβαρά τις ευθύνες μας και να ξεπεράσουμε τις μεταξύ μας εντάσεις. Με βάση αυτήν την εμπειρία μας, λοιπόν, η πιο χρήσιμη και ζωτική πρακτική μας είναι να θέτουμε στόχους.

Νέους στόχους, ζωτικής σημασίας, γεννά και η δυναμική που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια, με τη συγκρότηση και πολλών άλλων Ομάδων Προφορικής Ιστορίας, που στέλνει για εμάς ένα αισιόδοξο μήνυμα. Το οποίο, βέβαια, δεν αμβλύνει τις δυσκολίες, αντιθέτως αποτελεί ακόμα μεγαλύτερη πρόκληση για το πώς προχωράμε παρακάτω.

Μπροστά στη μεγάλη αυτή πρόκληση και τους στόχους που θα μπορούσαμε να θέσουμε για τα μέλλον, οι προβληματισμοί που θα θέλαμε να καταθέσουμε για να συζητήσουμε όλοι μαζί στο κλείσιμο αυτής της γιορτής είναι οι εξής:

Πρώτον, θα θέλαμε να συζητήσουμε με ποιους τρόπους μπορούμε να βελτιώσουμε τη λειτουργία της συλλογικής προσπάθειας των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας, κυρίως το σεβασμό απέναντι στην ανοιχτή και αντι-ιεραρχική δομή τους, τη συνέπεια απέναντι στις ευθύνες που αναλαμβάνουν και τη δέσμευση απέναντι στους στόχους που θέτουν.

Δεύτερον, αναρωτιόμαστε με ποιους τρόπους θα καταφέρουμε να συνεχίσουμε να επικοινωνούμε και να συνεργαζόμαστε ως Ομάδες Προφορικής Ιστορίας στην Αθήνα, συγκροτώντας πιθανώς ένα δίκτυο ομάδων που ανταλλάσσουν υλικό και εμπειρία, που συντονίζονται και που συμπληρώνουν η μία τη δουλειά της άλλης. Μία ιδέα θα ήταν ίσως να οριστεί μία μεταξύ μας τακτική συνάντηση και σ’ αυτήν να συνεργαστούμε προκειμένου να ανταλλάξουμε υλικό και να δουλέψουμε όλοι μαζί γύρω από αυτό μέχρι και να υποστηρίξουμε υλικοτεχνικά την προσπάθειά μας, με προσωπική δουλειά και χρήματα αλλά ενδεχομένως και διεκδικώντας υποδομή, χώρους συνάντησης και αποθετήρια των συνεντεύξεων από επίσημους φορείς.

Και τρίτον, μας ενδιαφέρει να συζητήσουμε με ποιους τρόπους θα συνεχίσουμε να είμαστε ανοιχτοί, εξωστρεφείς και δραστήριοι. Δηλαδή, με ποιους τρόπους θα μπορούσαμε να εμπλέξουμε στη συλλογική μας προσπάθεια τους κατοίκους της γειτονιάς μας, να επικοινωνήσουμε ευρύτερα τη δουλειά μας, να τη διαθέσουμε σε όλους με τη μορφή καλά οργανωμένων και ανοιχτών αρχείων ή με επιπλέον εκδηλώσεις και, τελικά, να εμπνεύσουμε τη δημιουργία νέων ομάδων προφορικής ιστορίας σε ακόμα περισσότερες γειτονιές.

Μέσα από την παρουσίαση του συλλογικού εγχειρήματος της ΟΠΙΚ, επιλέξαμε να μιλήσουμε ειλικρινά για τις αδυναμίες μας, να κάνουμε ανοιχτά την αυτοκριτική μας κα να εκφράσουμε τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες μας, θεωρώντας πως αυτό αποτελεί πρόταση για τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η ιστορία, η ιστορία της γειτονιάς μας, των κατοίκων της, των ίδιων των ομάδων προφορικής ιστορίας. Μία ιστορία που δεν θα είναι ένα ωραιοποιημένο αφήγημα, με σιωπές, συγκαλύψεις και ψέματα. Αλλά θα είναι ένα αφήγημα ειλικρινές για τα προβλήματα και τις αδυναμίες μας, με θαρραλέα συνείδηση του εαυτού μας, πράγμα που θα μας κάνει πιο ενεργητικούς και δραστήριους. Με τον ίδιο τρόπο που μας το προτείνει και ο Αντόνιο Γκράμσι:

«Κι αν γράψιμο ιστορίας σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν αναπτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν περισσότερο συγκεκριμένα ενεργητικές και δραστήριες» (Αξελός Λουκάς, «Εισαγωγή στο Risorgimento», IL RISORGIMENTO, Γκράμσι Αντόνιο, [1977] 1987, Στοχαστής/Σύγχρονη Σκέψη, Αθήνα, τόμος Ζ, σελ. 9)