Η περίοδος πριν τη δικτατορία
Οι εκλογές του 1961
και ξανακάνει το ΄61 εκλογές πάλι ο Καραμανλής τότε ήτανε μεγάλη βία και νοθεία πραγματική τώρα αφού κι ο ίδιος ο Καραμανλής αφού τότε είχε αναφωνήσει. Ποιος κυβερνάει την Ελλάδα; Έκανε τον Λουδοβίκο το Γάλλο βασιλιά που έλεγε l etat c’ est moi ήθελε ο Καραμανλής να κάνει τον μεγάλο.
Η δολοφονία Λαμπράκη
τον εθαύμαζα αυτόν τον άνθρωπο, τον εθαύμασα πολύ αργότερα και μάλιστα τον εθαύμασα ότι είχε, ήταν άνθρωπος της ειρήνης έτσι, στο κίνημα είρηνης συμμετείχε, την ιστορία του απ΄ότι ξέρετε εσείς ήτανε το 14ο , το 15ο παιδί μιας πολυμελούς οικογένειας και κατάφερε και σπούδασε, το έκανε, τον εθαύμαζα για το θάρρος του εκείνη την εποχή (…) τόλμησε και τα βαζε με ένα κατεστημένο ας πούμε μόνος του. Παρά την απαγόρευση έκανε πορεία βέβαια και τον εσυλλάβανε ας πούμε. Που πάλευε για ιδανικά, για την ειρήνη, για την ελευθερία, για την…, να μην υπάρχει λογοκρισία, να υπάρχει κοινωνική δικαιοσύνη και τα λοιπά
και τότε οι σκοτεινές δυνάμεις του φασισμού στείλανε αυτόν τον φτωχομπινέ δεν μπορώ να, να αυτόν τον άνθρωπο, να καταλάβω πως στο διάολο το’ κανε αυτό αλλιώς δεν εξηγείται πρέπει να’ ταν αλήτης και τέλος πάντων ο Κοτζαμάνης μ’ ένα τρίκυκλο πήγε και τον τραυματίσανε θανάσιμα…
Ιουλιανά – Το έντονο πολιτικό κλίμα
Συζητάγαμε πολιτικά, συζητάγαμε γιατί ήτανε αυτή η περίοδος λίγο πριν την χούντα, φαινότανε ότι βράζουνε τα πράγματα, ακόμα και για λόγους άσχετους με την ελληνική πολιτική κατάσταση: Ήταν τότε ο πόλεμος στο Βιετνάμ και γινόντουσαν συζητήσεις και ψηφίσματα και διάφορα έτσι για το Βιετνάμ (παύση) μεγαλύτερα παιδιά βέβαια.
Υπήρχανε βέβαια και από τότε για πολυυύ ελαφρότερα πράγματα συγκριτικά με σήμερα και υπήρχε κίνημα, δηλαδή κατέβαινε ο κόσμος κάτω, διαδηλώσεις, συγκρούσεις με την αστυνομία και υπήρχαν και δολοφονίες αν…, θύματα πώς τα λένε; Ο Σωτήρης ο Πέτρουλας τότε ας πούμε σκοτώθηκε σε μία, τα Ιουλιανά που λέμε
Ήτανε προεκλογικό το κλίμα, πηγαίναμε για εκλογές. Οι παλιότεροι λέγανε όμως και εκεί μου είχε κάνει φοβερή εντύπωση επειδή φαινότανε ότι θα έβγαινε πάλι ο Γεώργιος ο Παπανδρέου στις εκλογές, η Ένωση Κέντρου που λέγαμε τότε, κάποιοι παλιοί, περιλαμβανόμενοι και οι γονείς μας, (…), λέγανε τον Παπανδρέου δεν τον διώξανε για να τον ξαναφέρουνε.
Δικτατορία: Το πολιτικό κλίμα – πολιτικές εξελίξεις
Το πρώτο βράδυ της χούντας
Στο Πεντάγωνο
Εκείνη τη μέρα, η μέρα ήταν ημέρα Παρασκευή. Πέμπτη προς Παρασκευή πρωί ξημέρωσε , έγινε η Δικτατορία γύρω στις 3 με 4 το πρωί έγιναν ότι έγιναν (…)Ε, εκείνη τη μέρα λοιπόν νόμιζα ότι δε θα πηγαίναμε αλλά τελικώς εμφανίστηκε το λεωφορείο πήγαμε μέσα κι απ’ εκεί κι ύστερα μείναμε μέσα αν θυμάμαι καλά γύρω στις 10 μέρες με 12 δεν βγήκε κανείς έξω. Απαγορευόταν μας έβαλαν στρατιώτες μέσα που μας φυλούσαν μέσα στα γραφεία μάσα στα γραφεία ούτε απ’ τα γραφεία δεν μας άφηναν να φύγουμε, (…)Ήταν ένας συνάδελφος το βράδυ υπηρεσία τον φέρανε σηκωτό, είχε πάθει σοκ γιατί του μπήκαν το βράδυ με το πιστόλι και τον σημαδεύανε και του λένε Σήκω φύγε από δω εμείς αναλαμβάνουμε κλπ, χωρίς τίποτα με στολές εκστρατείας και καταλάβαν το Πεντάγωνο οι μυημένοι στη Δικτατορία από τον Παπαδόπουλο κλπ και καταλάβαν το Πεντάγωνο.
Στο ΕΜΠ
Στις 21 Απριλίου του 67, ήμαστε τη νύχτα στο Πολυτεχνείο, γιατί, ε, ήτανε να γίνει κάποιο συνέδριο του Συμβουλίου της Ευρώπης και είπαν τότε θα κλείσουνε τη Σχολή για να φτιάξουν τις τουαλέτες, δεν ήταν καλές. (…) Και προτείνανε κατάληψη. (…) Ε και γίνεται συνέλευση, (ακατανόητο) συμμετοχή, όλα τα παιδιά δεν υπήρχε περίπτωση να γίνει συνέλευση και να είναι δείγμα, ε εγώ παρ΄όλο που ήμουνα (γέλιο) πολύ συντηρητική, (…) ε δεν ήθελα την κατάληψη, αλλά είπα αφού το θέλουν όλοι δεν μπορώ και να μην το υποστηρίξω. Και θα μείνω κιόλας. Και κάναμε κατάληψη και την νύχτα, δηλαδή, το ξημέρωμα της 20ης πρός την 21η Απριλίου ήμαστε όλοι, μα όλοι στο Πολυτεχνείο, στα κάτω σχεδιαστήρια. Ναί, λοιπόν είχαμε μαζευτεί εκεί, οπότε κάποια στιγμή, εκεί που γινόταν χαμός, συζητήσεις, τραγούδια, αισθανόμαστε όλοι ότι κάνουμε την επανάστασή μας, έρχονται κάτι συμφοιτητές μου και λένε κάτι συμβαίνει, στο Σύνταγμα έχει τάνκς. Ε! Και ώσπου να έρθει το πρωί μάθαμε ότι είχε γίνει δικτατορία και βγήκαμε από την αυλόπορτα της Τοσίτσα με τα τάνκς στην Πατησίων και τις κάννες έτσι. Και φύγαμε προς διάφορες κατευθύνσεις. Ήτανε έτσι μια εμπειρία….
Απαγορεύσεις – περιορισμοί ελευθερίας
Η λογοκρισία
Προσωπικά εμείς δεν είχαμε … το μόνο που με ενοχλούσε εμένα πολύ, ήτανε, επειδή δεν μπορούσα να ακούσω μουσική που μου άρεσε, δηλαδή Θεοδωράκη ας πούμε. Το ότι έμπαινε λογοκρισία ας πούμε αυτό με ενοχλούσε πάρα πολύ. Το ότι δεν μπορούσαμε να κυκλοφορήσουμε 3-4 μαζί. Με ενοχλούσε, υπήρχαν δηλαδή περιορισμοί της ελευθερίας. Και φυσικά στο πανεπιστήμιο δεν είχαμε αιρετούς συνδικαλιστές στους φοιτητικούς συλλόγους, ερχόταν ένας και έλεγε ξέρετε είμαι ο πρόεδρος του τμήματος. Χαίρω πολύ Χαιρόπουλος.
Πολλές (σ. ταινίες) είχαν απαγορευτεί κιόλας, τη «Συνοικία το όνειρο» την είχαν απαγορεύσει, την είχαν λογοκρίνει, η λογοκρισία της εποχής εκείνης.
Ευτυχώς εκείνη την εποχή, παρόλο που ήταν δικτατορία, αυτά τα στέκια (σ. οι μπουάτ) ξεφεύγανε. Σε κάποια φάση προς το τέλος τα κλείσανε κι αυτά γιατί θεωρούσαν ότι ξεκινούσαν εκεί επαναστατικές διαδικασίες
Η καλύτερη διασκέδαση στην εφηβεία και στα φοιτητικά μας χρόνια ήταν όταν μαζευόμασταν δυο τρεις φίλοι και δεν γινόταν απαγορευόταν να μαζευτούμε. Μια φορά μας πιασαν κιόλας και μας πήγανε στην ασφάλεια. Όταν έγινε η δικτατορία, πάνω από τρεις εθεωρείτο στάση. Και είχαμε κάνει εμείς πάρτι για την εισαγωγή στις ανώτατες σχολές και πηγαίναμε τώρα τους δίσκους πέντε άτομα και μας βούτηξε η ασφάλεια και μας πήγαν μέσα για εξακρίβωση μην τυχόν ήμασταν στάση – ήταν και φρέσκια η χούντα τότε – ήτανε το 68, εε εξήντα Σεπτέμβριος του 67 που μπήκαμε εμείς στις σχολές.
Η λογοκρισία στα ΕΛΤΑ και οι κλοπές των χρημάτων
δεν πρόλαβα να μπω μέσα και έρχεται ένας μέραρχος έτσι μου είπε,ασφάλεια μου είπε,θα εγκατασταθούν πέντε άτομα να ελέγχουν την αλληλογραφία ε… (…) Πραγματικά ερχόντουσαν τα γράμματα και τα αδειάζανε στο τραπέζι τα παίρνανε σε ένα κάνιστρο και τα πηγαίνανε σε ένα ιδιαίτερο γραφείο -το είχανε ζητήσει- και τους το είχε δώσει η υπηρεσία και ανοίγανε τα γράμματα και ανάλογα βγάζανε συμπεράσματα.Αυτό όμως το πράγμα πέρασε ο καιρός και αρχίσανε τα παράπονα, ερχόντουσαν στον ΕΛΤΑ, έδρευε στην πλατεία Κλαυθμώνος, όχι στην πλατεία Κλαυθμώνος είναι στην πλατεία Κοτζιά στο Δημαρχείο εκεί δίπλα είναι ο ΕΛΤΑ και κάνανε παράπονα. Μας καλάει ο Διευθυντής και λέει η κεντρική υπηρεσία έχει παράπονα από την Γερμανία από την Ιταλία από την Αγγλία ότι τους στέλνουνε λεφτά μέσα και χάνονται. (…)τα λεφτά χανόντουσαν από το συνεργείο της ασφάλειας.
Το δίπλωμα οδήγησης
E, στη διχτατορία, περισσότερο ενοχλούσαν εμένα για τον πατέρα μου. Τον ίδιο δεν τον ενοχλούσαν. Εγώ θυμάμαι, ότι, είχα πάει να βγάλω δίπλωμα και μου ζητούσανε, το 7ο της Κυψέλης μου ζητούσε να κάνω δήλωση να αποκηρύξω τον πατέρα μου για τη, για τα χρόνια εκείνα!
Διώξεις
Διώξεις αριστερών
Πάντοτε, πάντοτε παρακολουθούσανε, θυμάμαι περνούσε το 100 έκανε περιπολίες κλπ και πήγαινε κυρίως στους ανθρώπους που γνωρίζανε είτε γιατί τους είχανε καταδώσει κάποιοι που ήταν αριστερών τάσεων ας μην πούμε κομμουνιστές που τους λέγανε αυτοί, κομμουνιστές τους λέγανε, των αριστερών τάσεων πηγαίνανε στα σπίτια τους, τους τρομοκρατούσαν τους ίδιους τους ανθρώπους εκεί πέρα μέσα (…) όποτε γινόταν κάτι τους μαζεύανε, τους κλείνανε μέσα τους κρατούσανε δυο τρεις μέρες και μετά τους αφήνανε να φύγουνε
Η εξορία
ήρθανε πάλι τα δίσεκτα χρόνια το ’67, πάλι συνελήφθη για 3 χρόνια … Την πρώτη μέρα που τους πιάσανε, την άλλη μέρα Παρασκευή ήταν Σάββατο πρωί, πάω στο τμήμα (…)και μου είπαν ότι μπορεί να του φέρετε φαί για τρεις ημέρες μερικά εσώρουχα και από ένα πιρούνι, ένα κουτάλι, όχι μαχαίρι δεν επέτρεπαν ποτέ και… εντάξει, λέω, άρχισε μια εξορία, λέω, τίποτα άλλο. (…) Τους μάζεψαν λοιπόν όλους, τους βάλανε σε ένα πλοίο και κανείς δεν ήξερε, πού τους πάνε, ούτε κανείς είπε τίποτε.
εγώ είδα τότε όλους τους είχαν μαζέψει όλους τους Κοκκινιώτες τους φίλους μου τους πατεράδες τους στο γήπεδο Καραϊσκάκη (…) από το γήπεδο Καραϊσκάκη στο λιμάνι κάτω τους βάζανε, τους βάζανε μέσα στις παντόφλες και τους πήγαιναν στη Γυάρο.
Διώξεις φοιτητών
Μέχρι τότε η σχολή και το ίδρυμα ήτανε ανοιχτό, μπορούσες να, καθόντουσαν βράδια, δουλεύαν, κάναν (…)Αλλά αυτό το χαλαρό τέλειωσε με την χούντα.… και κάποιοι συνάδελφοι, κάποιοι που ήταν στο διοικητικό συμβούλιο, ο…, ο …, πώς το λένε στρατευθήκανε, κάτι έγινε, τους, είχανε προβλήματα, τους κυνήγησαν, χωρίς να είναι αριστεροί … Εντάξει ήταν και κάποιοι αριστεροί που σηκωθήκανε και φύγανε, (…) τελειώσαν τις σπουδές τους στην Γαλλία και κάποιους τους πιάσανε.
Επιπτώσεις στην επαγγελματική πορεία
Η στασιμότητα
στον ΟΤΕ είχα μείνει στάσιμη, δεν μπορούσα να πάρω προαγωγές.
Η δήλωση νομιμοφροσύνης
Το Σεπτέμβριο έρχεται η υπηρεσία, δηλαδή να υπογράψουμε δήλωση νομιμοφροσύνης. Το ’67, (…) λοιπόν πήρα εγώ τη δήλωση, (…), είσαστε κομμουνιστής, εκθειάζετε το κομμουνιστικό κόμμα το ένα το άλλο, απαρνείστε τους αυτούς, βρίσκετε ότι ήταν γενοκτονία το κομμουνιστικό κόμμα για την Ελλάδα κάτι τέτοια πολλά, πολλά, πολλά, σε όλα ήμουν εντάξει τυπικά το κοίταξα, (…) δεν έλεγαν πουθενά για σύζυγο τώρα σκοπίμως, δεν τους ενδιέφερε, το ξεχάσανε;Το διάβασα, το ξαναδιάβασα (…) τώρα σύζυγο δεν λένε πουθενά επομένως θα υπογράψω ότι δεν έχω πατέρα κομμουνιστή, δεν έχω αδελφό κομμουνιστή, δεν υπήρξα ποτέ στον ανταρτοπόλεμο, δεν υπηρέτησα… συμμοριτοπόλεμο όχι ανταρτοπόλεμο έτσι; Δεν, δεν, δεν υπογράφω και εγώ τη δήλωση και τη δίνω.
Η υποχρέωση παραίτησης και ένα αναπάντεχο συμβάν
Εν τω μεταξύ, ήταν ένας στον ΟΤΕ ο πιο άχρηστος υπάλληλος (…) Όταν όμως ανδρώθηκε με τη χούντα, γιατί τίποτε άλλο δεν μπορούσε να τον αναδείξει, ξέρεις μου λέει, θα σε απολύσουν θα… το άλλο άρχισαν εκκαθαρίσεις εν τω μεταξύ, είσαι υπό απόλυση, είσαι το ένα, είσαι το άλλο και πρέπει να παραιτηθείς για να γλιτώσεις, να πάρεις τη σύνταξή σου, να πάρεις και το εφάπαξ, (…) εν πάση περιπτώσει φοβόμουνα πάρα πολύ το σκέφτηκα έτσι, το σκέφτηκα αλλιώς, υποβάλλω παραίτηση. (…) αυτός ο υπάλληλος ο μικρός ο Κωστάκης που με εκτιμούσε και με συμπαθούσε και τον συμπαθούσα και εγώ, λέει, κυρία Λ. σας βλέπω στεναχωρημένη, ναι, λέω, δεν θα θελα λέω να παραιτηθώ, μ΄ αρέσει η δουλειά εν πάση περιπτώσει, λέω, το δέχτηκα τελείωσε λέω, μαζεύω τα χαρτιά μου, λέει, κοιτάξτε να σας πω φίλος μου είναι ο Δ., είναι πολύ καλός άνθρωπος πηγαίνετε και μπορεί να σας κρατήσει, τι λες βρε Κώστα, του λέω, λέει και, τι έχετε να χάσετε, καλά του λέω, το λες τρελού το λες μυστικό το λες, λέω έχεις το τηλέφωνό του;Έχω. Παίρνω το Δ. τηλέφωνο, το στρατιωτικό διοικητή που τότε ούτε, ούτε να αναπνεύσεις δεν μπορούσες για να τον δεις, τον παίρνω τηλέφωνο, του λέω λέγομαι κυρία Μ. είμαι υπάλληλος και θέλω να σας δω. Εγώ, μου λέει κυρία μου, δεν βλέπω κανέναν υπάλληλο, εμένα λέω θα με δεχτείτε λέει γιατί;
Ο άντρας μου λέω είναι πολιτικός κρατούμενος και θέλω να με δεχτείτε χωρίς να του πω τίποτε άλλο. (…) Μπαίνω στο γραφείο του με θάρρος και αξιοπρέπεια, μου φέρθηκε ευγενικά, σηκώθηκε, με χαιρέτησε και με ρώτησε, γιατί πήγα, (…) κύριε Διοικητά του λέω, όπως σας είπα στο τηλέφωνο, ο άντρας μου είναι πολιτικός κρατούμενος στη Γυάρο και συνέχισα, του εξήγησα από το ’41 που οργανώθηκε στην αντιστασιακή οργάνωση κλπ (…) του μίλησα για το γάμο μας το ’58 ζήσαμε καλά και δεν είχε πλέον ιδιαίτερη ανάμιξη στην πολιτική ζωή της χώρας, καλά μου λέει και, αν δεν έχει ανάμειξη στην πολιτική ζωή της χώρας ως αριστερός, γιατί δεν υπογράφει να γυρίσει στην οικογένειά του;
Εγώ, συνέχισε –αυτά είναι πράγματι, όπως τα λέω μου τα ‘χε πει- ήμουν από τους αξιωματικούς που κατέβηκαν στη Γυάρο για να πείσω τους κρατούμενους να υπογράψουν μεγάλος αριθμός -αυτό είναι αλήθεια- από τους κρατούμενους υπέγραψε και αμέσως αφέθηκαν ελεύθεροι(…) και μου λέτε σεις τώρα ότι ο άντρας σας δεν είχε πλέον καμία ανάμειξη στο κόμμα, αλλά δεν υπογράφει; (…) Και τώρα, λέω, τι κάνουμε; Τότε το πονηρό γυναικείο μυαλό μου υπαγόρευσε να του δώσω μια αποστομωτική απάντηση και, αν πιάσει, έπιασε, μα είναι Πελοποννήσιος μπεσαλής κύριε διοικητά μου, γι’ αυτό δεν υπογράφει.
Αυτό το είπα, γιατί πρώτον δεν είχα άλλη απάντηση και δεύτερον σκέφτηκα από το επίθετό του πρέπει να είναι Πελοποννήσιος Μανιάτης, τον είδα αμέσως και κολακεύτηκε, τότε μου λέει, σας δίνω ειδική άδεια να πάτε με το παιδί σας στη Γυάρο να τον πείσετε να υπογράψει, τότε και εγώ τα έπαιξα πάλι όλα για όλα και του απήντησα, εάν υπογράψει με τη θέλησή του, σαν καλή σύζυγος που είμαι, θα δεχτώ την απόφασή του, εγώ όμως δεν θέλω να πάω στη Γυάρο να τον μεταπείσω ούτε με το παιδί μας το οποίο δεν θα το κάνω πειραματόζωο, έτσι του είπα τότε αυτή η λέξη μου ήρθε στο μυαλό εκείνη την ώρα, σηκώθηκε επάνω μου έδωσε το χέρι για να με χαιρετήσει και μου είπε, είστε μια πραγματική κυρία, αυτό δεν ήθελα να το γράψω, αλλά το έγραψα για την αλήθεια, πηγαίντε στο γραφείο σας και δεν έχετε τίποτε να φοβηθείτε
Συλλήψεις συνδικαλιστών
αυτοί δε συνελήφθησαν γιατί έκαναν κάτι αλλά επειδή ήταν συνδικαλιστές, αφού 700-800 στελέχη συνελήφθησαν την άλλη μέρα από τη δικτατορία
Συναισθήματα στη διάρκεια της δικτατορίας
Ο φόβος
…. Ε, φοβότανε ο κόσμος και δεν, δεν ανοιγότανε. Ήτανε, για να, εκδηλωθεί ήτανε, σε γνωστούς ανθρώπους
παρότι πιστεύαμε πάρα πολύ και στη δημοκρατία και στην ελευθερία και και στον αγώνα εγώ πραγματικά φοβόμουνα. Κάθε φορά φοβόμουνα.
Όλοι ζούσαμε μια ίδια κατάσταση. Το φόβο
Το δημόσιο πρόσωπο της χούντας – Επιφάσεις ελευθερίας / δημοκρατίας
αυτοί στην προσπάθειά τους να δώσουνε μια ελευθερία, αφήνανε λιγάκι, να γίνουμε τάχα μου κάτι ψευτοεκλογές και αυτά […] και εμείς το εκμεταλλευτήκαμε όλο αυτό και έγινε αυτό που έγινε με τη Νομική, μετά με το Πολυτεχνείο.. Τους ξέφυγε από τα χέρια στο τέλος. Ήταν ένα κλίμα περίεργο […] τελείως μα τελείως καταπιεστικό. Θες να δείξεις μια μορφή ελευθερίας, αλλά μπούρδες, τι να δείξεις;
Η απελευθέρωση των εξόριστων-πολιτικών κρατούμενων
και κάποια στιγμή ήθελε ο Παπαδόπουλος να τους αφήσει για να πει ότι έχουμε δημοκρατία εβρήκε έναν τρόπο, εβρήκε έναν τρόπο για να τους αφήσει κάνοντας… (…) μια επιτροπή για αυτούς, οι οποίοι ήταν οι αμετανόητοι. (…) Α, ναι, λοιπόν η επιτροπή αυτή μιλάμε τώρα για τον Απρίλιο του ’70 που δημιουργήθηκε αυτή η επιτροπή, γιατί ήταν τελείως τυπική για να αφήσει τους κρατούμενους όλους να μην υπάρχει στην Ευρώπη, ότι υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι.
Η αλληλεγγύη
Από μια δεξιά προς την οικογένεια αριστερών
Εκείνη την εποχή ζη- ε, νοικιάζαμε σπίτι στη, στο Λιναρά στην οδό Ψ. Ψ. 60. Ιδιοχτήτρια ήτανε μία, ε, δεξιά οικογένεια, ε, Καραθάνου λεγόταν αυτή, ο α-, τον άντρα της δε τον είχα προ- προφτάσει, η οποία, σ’ όλη τη διάρκεια της δικτατορίας, κάθε Παρασκευή μου έδινε μια τσάντα με τρόφιμα, και με παρακαλούσε να τ’ ανεβάσω, πάνω στο Νέο Τέρμα …. Και τα πήγαινα σε μια ε-, οικο-, σε μια μάνα ενός εκτελεσμένου στην Κατοχή αριστερού
Από την σχολή Μ. στη σύζυγο του εξόριστου
Την είχα γράψει στη σχολή Μ. Ήταν από τα ακριβότερα σχολεία (…) Εγώ, λοιπόν, σκέφτηκα το εξής. Τα δίδακτρα πανάκριβα τώρα λέω ήξερα ότι ο Μ. ήταν παλιός αριστερός. Λέω λοιπόν δεν κάνω την κουτουράδα να πάω να του πω να μου κάνει καμία έκπτωση (…) Πήγα στο Μ. χαίρεται χαίρεται τα τυπικά που λέμε λέω, κοιτάξτε, όταν έφερα λέω το παιδί σχολείο, ήμασταν εις θέση να ανταπεξέλθουμε οικονομικά, στο διάστημα αυτό μεσολάβησε, λέω, αυτή η κατάσταση, ο άντρας μου σήμερα είναι πολιτικός κρατούμενος και… βλέπω λέω ότι εφόσον δεν υπογράφει ότι η εξορία ότι θα… δεν ξέρω μέχρι πότε θα φτάσει και θα σας παρακαλέσω για να μπορέσω να το διατηρήσω στο σχολείο σας στο οποίο θέλω να είναι μαθήτρια του σχολείου σας του είπα ότι είμαι ευχαριστημένη να μου κάνετε μια έκπτωση, (…) λέει μάλιστα μαντάμ, παίρνει τον έλεγχό της, τον κοιτάζει, χτυπάει το κουδούνι, έρχεται ο υπάλληλος, φώναξε λέει, τον διευθυντή του λογιστηρίου, έρχεται ο διευθυντής του λογιστηρίου, λέει κοίταξε, κάνε μου έναν υπολογισμό μαθήτρια δευτέρας δημοτικού, ποιο είναι το ποσό το οποίο μόνο να καλύπτουμε την εφορία, δηλαδή ότι δεν θα πάρει από εμένα φράγκο, μόνο να του πληρώνω την εφορία (…) εγώ έμεινα με το στόμα ανοιχτό, τον ευχαρίστησα ήξερα όμως ότι ήταν και παλιός ΕΑΜίτης αυτός ο Μ. ήταν ΕΑΜίτης ο διευθυντής
Μεταξύ των απεργών γυναικών
όταν ξαναέγινε απεργία, μες στη δικτατορία στην Τ., με αποτέλεσμα, με τμηματάρχισσες Γερμανίδες, [δεν ακούγεται καλά] να έλθουν και να συλλάβουν τις κοπέλες που έκαναν απεργία, να μπει τμηματάρχισσα μπροστά στην απεργία, να μου πει δεν θα μιλήσεις εσύ, δεν έχεις καμιά ανάμειξη με την απεργία, και μόλις είδε ότι ερχότανε η αστυνομία σηκώθηκε μπροστά αυτή και πίσω εμείς και έλεγε θα τρέχετε γύρω γύρω από τις μηχανές. Κι έτρεχε, όλες πίσω μου, όλες πίσω μου. Και τρέχαμε όλες οι κοπέλες γύρω-γύρω, πίσω απ’ την προϊσταμένη.Οπότε, όταν ήρθε η αστυνομία κι έλεγε: τι γίνεται εδώ, ποιος κάνει απεργία, είπε αυτή: Κανείς δεν κάνει απεργία. Κανείς δεν κάνει απεργία. Κρυώνουνε οι κοπέλες, δεν μπορούμε να πιάσουμε ψαλίδι να κόψουμε, δεν μας βάζουνε σόμπες, κρυώνουμε, θέλουμε να μας βάλουνε σόμπες, – που δεν είχαμε σόμπες πράγματι – και κρυώνουμε. Και δεν μπορούμε να δουλέψουμε. Αυτό είναι. Κανείς δεν κάνει απεργία. Κανείς δεν κάνει απεργία.
Και μ’ αυτή τη λογική, βέβαια, έφυγε η ασφάλεια, τσατισμένη με την εργοδοσία και τους υποχρέωσε να βάλουνε θέρμανση. Ναι. Ε…η αλληλεγγύη, ας πούμε, και στην πρώτη απεργία είχε φανεί πολύ, γιατί κάλεσε ο Θ. την αστυνομία, όταν ήταν η παλιά επιτροπή μέσα και ήρθαν εκεί αιμοβόροι [;] και δυναμικοί οι αστυνομικοί για να αντιμετωπίσουνε τους πολύ μεγάλους κομμουνιστές και λέει ένας, ας πούμε, ποιος είναι εδώ ο αρχηγός, έτσι με άγριο τρόπο (γέλια) οπότε πάω εγώ μπροστά να του πω εγώ είμαι, τι θέλεις, και νιώθω να με βουτάει ένα χέρι από πίσω από την αυτή, να με σπρώχνει και να βγαίνει μία κοντούλα γυναίκα, η οποία ήτανε μόνη της κι έτρεφε τα δυο της παιδιά απ’ αυτή τη δουλειά, να βγαίνει και να λέει, ε…εγώ είμαι, τι θέλετε αγόρι μου; Θέλεις η μάνα σου κι εγώ που έχω δυο παιδιά, να μου κλέβουνε το μεροκάματο και να μη μπορώ να ζήσω τα παιδιά μου; Ναι.
Και κατά κάποιο τρόπο δηλαδή μ’ έβγαλε εμένα γιατί ήξερε ότι τους αριστερούς τους τιμωρούσανε, τους χτυπούσανε και τους πιάνανε φυλακή και τέτοια. Ακόμα το κλίμα δεν είχε καταλαγιάσει στην περιοχή μεταξύ αριστερών και δεξιών, ε…και μεταξύ αστυνομίας και πολιτών, και…κατά κάποιον τρόπο με προστάτευσε, θέτοντας τον εαυτό της σε κίνδυνο και μη υπολογίζοντας ότι μπορεί να χάσει τη δουλειά της και ότι μπορεί να μείνουν τα παιδιά της χωρίς ψωμί.
Μορφές αντίδρασης / αντίστασης
Η ανάγκη για αντίσταση στο καθεστώς
Το καλό ήταν ότι είμασταν συνειδητοποιημένοι σαν παιδιά, αυτό ήταν καλό δηλαδή ότι συνειδητοποίησαν ανθρώπους. Το κακό ήταν ότι δεν ζήσαμε τον αυθορμητισμό; το δικό σας. Είχαμε άλλες προτεραιότητες. Να φύγει αυτό το πράγμα από πάνω μας. Να μεγαλώσουμε, πως το λένε, πιο νορμάλ.
Πράξεις αντίστασης
Υπήρχε ένα καφενείο εκεί μπροστά στο εθνικό Μουσείο και υπήρχε η οδηγία να πάμε, να κάτσουμε, να πιούμε έναν καφέ, μια πορτοκαλάδα και ξαφνικά θα σηκωνόταν κάποιος και θα έλεγε Κάτω η Χούντα και θα σηκωνόμασταν όλοι μαζί και θα ήταν σαν να ήταν το σύνθημα. Πηγαίναμε λοιπόν και καθόμασταν 200-300 άτομα κάθε φορά και σηκωνόταν κάποιος και έλεγε: Τώρα, τώρα. Σηκωνόμασταν όλοι όρθιοι, απ΄ τις καρέκλες, ας πούμε φωνάζαμε Ψωμί Παιδία Ελευθερία, Κάτω η Χούντα, Κάτω η Χούντα! Ερχόντουσαν οι αστυνομικοί, τρέχαμε, όσοι προλαβαίναμε και γλυτώναμε και δεν τους πιάνανε
Στο εξωτερικό
Η Μ. Κ. περιγράφει τι έκανε στην Ολομέλεια του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας ως παράνομο συνδικαλιστικό στέλεχος και πώς κατάφερε σε συνεργασία με την Γιουγκοσλαβική αντιπροσωπία να «διώξουν» από την Ολομέλεια την αντιπροσωπεία της χούντας:και ο Ντισντάρεβιτς μου είπε ότι όλη η πρεσβεία και όλο το προσωπικό είμαστε στη διάθεσή σου και θα κάνουμε ότι θέλετε. Εμείς τους είπαμε να μας κάνει πολλά αντίγραφα του Υπομνήματος που ήταν στα Γαλλικά και να τα δώσουνε. Κάθισε όλη νύχτα το προσωπικό της πρεσβείας και την άλλη μέρα τα έφερναν υγρά στα χέρια και δώσαμε σε όλες τις αντιπροσωπείες, γιατί αλλιώς μια και δεν είχαμε λεφτά δε θα μπορούσαμε να τους δώσουμε και μιλήσαμε. (…)Τελικά το πετύχαμε και αποχώρησε η ομάδα της Χούντας με επικεφαλής τον πρεσβευτή της Γενεύης
Γιατί κάποιοι δεν αντιστέκονται:
δεν ήμαστε δηλαδή οργανωμένοι σε καμία αντιστασιακή ομάδα, ούτε μας είχε ενοχλήσει ποτέ κανείς να μας μυήσει σε κάτι τέτοιο. Δεν έτυχε δηλαδή.
Ο πατέρας μου ήταν δημόσιος υπάλληλος και να ήθελε να εκδηλωθεί φοβότανε, απείχε από τέτοιες δραστηριότητες, ήτανε κοντά στην σύνταξη ο άνθρωπος, καταλαβαίνετε ας πούμε με υποχρεώσεις
Η κατάληψη της Νομικής και το Πολυτεχνείο
Ο ρόλος της νεολαίας
Το Πολυτεχνείο δεν είναι έργο μόνο των κομμουνιστών, ήταν της προοδευτικής νεολαίας
Περισσότερο ήτανε δεδομένο στη, στη νεολαία. (…) Αλλά περισσότερο στη, νέα γενιά, στις νέες γενιές, στη, οι, μεγάλοι δεν πολυμιλάγανε ή μιλάγανε σε, κλειστό κύκλωμα ας πούμε. Για να μην εκτεθούν. Δεν ξέρανε τι θα γίνει. … Ε, γι’ αυτό και η συμμετοχή στον του κόσμου στο στο χώρο του Πολυτεχνείου δεν ήταν αυτή που, όπως και δεν είναι τώρα δηλ. η συμμετοχή του κόσμου, με, μ’ αυτά που περνάμε δεν είναι η συμμετοχή τόσο μεγάλη. Ούτε τότε ήτανε. Μπορεί ειδικές ομάδες να, να συμμετείχαν πιο πολύ, πιο πολύ και οι άνθρωποι που είχανε κάποιαα, οι αριστεροί άνθρωποι, οι άνθρωποι που είχαν κάποια αριστερά ερείσματα, ή από παρέες. Οι υπόλοιποι δε συμμετείχαν.
Οι αλληλέγγυοι έξω από τους πανεπιστημιακούς χώρους
Πήγαινα λοιπόν όταν ήταν η Νομική σχολή που έγινε το πρώτο ξεσήκωμα ας πούμε της νεολαίας στη χούντα και είχαν ανέβει επάνω και τα χαιρόμουνα τα παιδιά κλπ, γιατί βέβαια εγώ ήμουν μεγάλη, ούτε μπορούσα να μπω στο Πολυτεχνείο ε… στη Νομική σχολή, αλλά το να πηγαίνει κόσμος από κάτω κάτι ήταν δηλαδή το μεγάλο μπαμ και το μεγάλο γεγονός ήτανε οι ίδιοι οι φοιτητές, αλλά του να υπάρχουν από κάτω και 100-200 άνθρωποι, ότι συμμετείχαν, ότι τους βοηθούσαμε έστω και με την παρουσία μας κάτι ήταν, κατά τη γνώμη μου και πήγαινα.
Απέξω ήταν πάρα πολλοί. Είχαν κατέβει πολλοί φίλοι, εργάτες, οικοδόμοι… [ο άντρας]Εντάξει, είχαν πει να μαζευτούν όλοι εκεί πέρα. [η γυναίκα] και είχαν καταλάβει όλη την Πατησίων. Πολλοί, πολλοί. Από εμάς ήταν πάρα πολλοί φοιτητές, απέξω ήταν άλλοι, ας πούμε, άλλος κόσμος.
Η σημασία των γεγονότων του Πολυτεχνείου
Κανένας δεν σκεφτόταν τις μέρες αυτές ότι μπορεί αυτό το πράγμα να κοστίσει τη ζωή(…)Εκείνος ήταν ένας χώρος ελευθερίας. Σε κείνο το τριήμερο οι άνθρωποι αισθανόντουσαν ελεύθεροι. Δεν φοβόντουσαν. Λίγο παραέξω θάρχιζε η τρομοκρατία.
Δεν σκεφτόσουνα τότε τη ζωή σου. ήτανε… η πρώτη ας πούμε και ελεύθερη παρέμβαση που γινότανε κατά της χούντας. Γιατί ξεκίνησε από το φοιτητικό, όπως σας είπα, και μετείχαν πολλοί εργάτες, και μετά όλος ο λαός.
Τα τανκς
Όταν κατέβηκαν πια τα τανκς στο Πολυτεχνείο, ο κόσμος έσπασε, ναι, και μείναμε εμείς οι περισσότεροι μέσα και οι άλλοι κάπου στις άλλες γωνιές και έξω φόβος και τρόμος. (συνέντευξη του Μ.Μ. στους μαθητές του 54ου ΓΕΛ Αθηνών, 12/01/2013)Αλλά όταν μπήκε το τανκ έγινε ο… χαμός… [??]. φοβήθηκα πάρα πολύ! Λέω να κρυφτούμε στην αρχιτεκτονική, στην Καλών Τεχνών που ήτανε σε ένα … Λέω τώρα πρέπει να βγούμε. Γιατί όποιος έμεινε μέσα, αυτός έπαθε μεγάλη… που ήτανε στα υπόγεια, ξέρετε, της αρχιτεκτονικής… νομίζανε ότι δεν θα τους βρούνε, αλλά αυτοί μπήκανε μέσα και ψάχναμε μέχρι τέρμα. Μπαίνανε και χτυπάγανε
Ο ρόλος της συγκλήτου, των φαντάρων και της αστυνομίας
Η σύγκλητος ήταν μαζί με τους φοιτητές. (…) νομίζω ότι ο στρατός, πολλοί φαντάροι δηλαδή, διευκόλυναν την έξοδο των φοιτητών από το πολυτεχνείο. Σε αντίθεση με τους αστυνομικούς που μπήκανε μέσα και διαλύσανε τα πάντα, ότι υπήρχε
Κάποιοι φαντάροι λοιπόν, από την πύλη που γκρεμίστηκε κάναν έναν διάδρομο και από αυτόν τον διάδρομο οδηγούν τους φοιτητές να βγαίνουνε. Τους βοηθούν. Δεν τους χτυπάνε. (…) Στην πύλη ακριβώς, σε δύο τρία μέτρα απόσταση, είναι παραταγμένοι, με πολιτικά, ένας αριθμός από άντρες και κρατάνε στηλάρια, μεγάλα. (…) Και όποιοι βγαίνουν από μέσα, τους χτυπάνε αλύπητα.
Η βοήθεια των γειτόνων
(Βγήκαμε) και πατάγαμε όλα τα κουδούνια από όλες τις πόρτες εκεί στις πολυκατοικίες. (…) Και είχαν μείνει αυτοί οι αρχιτέκτονες ειδικά για να ανοίξουν την πόρτα και να προστατέψουν τους φοιτητές. (…) Καθίσαμε όλη τη νύχτα. Και το επόμενο πρωί… ε, ήρθε η αστυνομία εκεί έξω και λέει Έλα, βγείτε. Με κάτι τηλεβόες. (…)Οπότε ήτανε ένας δικηγόρος, εκεί στην πολυκατοικία και λέει, παιδιά να μην βγείτε με τίποτα.(…) εκεί κοντά ήταν και το σπίτι της Σοφίας Βέμπο, της γνωστής τραγουδίστριας, η οποία είχε ανοίξει την πόρτα και είχε βάλει και εγώ δεν ξέρω πόσο κόσμο μέσα και είχε βοηθήσει πάρα πολύ, πάρα πολύ, και ο άντρας της.
Το τέλος – η αισιοδοξία μιας νέας αρχής
Μετά από μια βαριά, πες, μια πολύ βαριά θλίψη, πως τη λέμε; (…) σκοτεινιά και φοβέρα (…) ήταν μια αισιοδοξία. Πω, πω, έφυγε η χούντα. Θα αναπνεύσουμε. Θα ζήσουμε ελεύθεροι και λοιπά»